भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले २५६६ औं बुद्ध पूर्णिमा समारोहमा सहभागी हुन मे १६, २०२२ मा लुम्बिनी, नेपालको भ्रमण गरे जहाँ उनले बौद्ध विद्वान र भिक्षुहरू सहितको ठूलो भेलालाई सम्बोधन गरेका थिए ।

बुद्ध पूर्णिमाको शुभ अवसरमा गौतम, बुद्धको यस धर्तिमा जन्म, वहाँको बुद्धत्व र महासमाधी प्राप्तिको स्मरण गरिन्छ। प्रधानमन्त्री बनेपछि मोदीको यो पाँचौं नेपाल भ्रमण थियो जसले दुवै देशका जनताबीचको साझा सभ्यता र सांस्कृतिक सम्बन्ध निकै मूल्यवान् र गहिरो रूपमा गाँस्ने एउटा कोशेढुगांको काम पनि गरेको छ ।

भगवान बुद्धको जन्मस्थलमा श्रद्धा अर्पण गर्न लुम्बिनीमा आउन पाउँदा आफूलाई सम्मानित भएकोू मोदीको घोषणाले नेपालमा तीर्थयात्रा पर्यटन प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ । यसरी पर्यटन प्रर्वधनमा सहयोग हुन सकेमा नेपालको कोभिड– १९ महामारीको चपेटामा परेको पर्यटन उधोगलाई ठुलो टेवा पुग्नेछ । शान्तिपूर्ण सह – अस्तित्वमा जोड दिने र एसियाली क्षेत्रको व्यापक उपस्थितिका कारण भारतले बौद्ध दर्शनमा भरोसा राखेको छ, यसले आफूलाई नरम शक्ति कूटनीतिमा राम्रोसँग प्रयास गरिरहेको छ । प्रधानमन्त्री मोदी र उहाँका नेपाली समकक्षी शेरबहादुर देउवाले विश्वभरका विद्वान, पर्यटक र बौद्ध तीर्थयात्रीलाई आकर्षित गर्ने उद्देश्यका साथ इन्डिया इन्टरनेशनल सेन्टर फर बुद्धिस्ट कल्चर एन्ड हेरिटेजको शिलान्यास गरेका छन र यो १ अर्ब को परियोजना र पूरा हुन तीन वर्ष लाग्नेछ ।

यस इन्डिया इन्टरनेशनल सेन्टर फर बुद्धिस्ट कल्चर एन्ड हेरिटेजमा प्रार्थना हल, ध्यान केन्द्र, पुस्तकालय, प्रदर्शनी हल र अन्य सुविधाहरू हुनेछन्। लुम्बिनी, कपिलवस्तु, बोधगया, राजगीर, कौसंबी, श्रावस्ती, सारनाथ, वैशाली र कुशीनगर, गौतम बुद्धको जीवनयात्रासँग सम्बन्धित केही प्रमुख स्थानहरू हुन्।

ती पर्यटक र तीर्थयात्रीहरूको प्रमुख गन्तव्य हुन् र अहिले बौद्ध सर्किटको अभिन्न अंग बनेका छन्। महत्त्वपूर्ण कुरा के छ भने, भारतले लुम्बिनी (नेपाल)बाट सुरु भएर कुशीनगर (भारत) मा समापन भएको बुद्धको पाइला पत्ता लगाउन अन्तरराष्ट्रिय बौद्ध पर्यटक सर्किट निर्माण गर्न नेपालसँग सहकार्य गरेको थियो जहाँ भारतले भर्खरै एउटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको उद्घाटन गरेको थियो।

तीर्थयात्रीहरू र अन्य आगन्तुकहरूका लागि बौद्ध धर्मका आध्यात्मिक पक्षहरूको सारको आनन्द लिनको लागि यो क्षेत्रको पर्यटकीय र सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा केन्द्रित विकासको एक थलो पनि हुन सक्छ। आज, विश्वको ९७ प्रतिशत बौद्ध जनसंख्या एसियाली महादेशमा बसोबास गर्दछ, र भुटान, कम्बोडिया, जापान, म्यानमार, नेपाल, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, आदि जस्ता धेरै देशहरूले बुद्ध धर्मलाई आफ्नो राष्ट्रिय मूल्य र पहिचानको अन्तर्निहित मान्छन्।

लुम्बिनी सङ्ग्रहालय निर्माणका लागि दुवै देश मिलेर काम गरिरहेका छन् । मोदीको भ्रमणका क्रममा हस्ताक्षर गरिएका अन्य महत्वपूर्ण सम्झौताहरूमध्ये मद्रास आईआईटी र काठमाडौं विश्वविद्यालयबीच संयुक्त डिग्री कार्यक्रमको लागि प्रस्तावित सहयोग र भारतीय सांस्कृतिक सम्बन्ध परिषद् र लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयबीच डा। अम्बेडकर चेयर अफ बुद्धिस्ट स्टडीका संझौताहरु हुन् ।

साथै, इन्डियन काउन्सिल फर कल्चरल रिलेसन (आईसीसीआर) र सेन्टर फर नेपाल एन्ड एशियन स्टडिज (सीएनएएस), त्रिभुवन विश्वविद्यालयबीच भारतीय अध्ययनको आईसीसीआर अध्यक्षको स्थापनाका लागि एमओयूमा हस्ताक्षर भएको छ भने आईसीसीआर र काठमाडौं विश्वविद्यालयबीच अर्को एमओयूमा हस्ताक्षर भएको छ अमेरिका, चीन, क्यानडा, फ्रान्स, जर्मनी र थाइल्याण्ड लगायतका देशले पनि लुम्बिनीमा बुद्ध दर्शनको प्रवद्र्धन गर्ने औजारका रूपमा आफ्ना केन्द्र बनाएका छन् ।

नेपालका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाले अस्ट्रेलिया र चीनले छुट्टाछुट्टै रुपमा लिएको पश्चिम सेती जलविद्युत् आयोजनाको काम अघि बढाउन भारतलाई निमन्त्रणा दिएका थिए । देउवाले नेपालको पश्चिम सेती जलविद्युत् आयोजनामा लगानी गर्न भारतीय कम्पनीलाई आव्हान पनि गरे । प्रधानमन्त्री देउवाको गृहनगर डडेल्धुरा नजिकै पश्चिम नेपालको सेती नदीमा ७५० मेगावाटको पश्चिम सेती जलविद्युत आयोजना बन्न लागेको हो ।

भारत– नेपाल संयुक्त योजनाको घोषणाले लुम्बिनीलाई भारतीय टुर अपरेटरहरूले प्रवर्द्धन गरेको बौद्ध सर्किटमा पक्कै पनि उचित स्थान दिनेछ। भारतका प्रधानमन्त्रीले यो बुद्धको जन्मस्थल भएको दोहोर्‍याए। यसले बुद्धको उत्पत्तिमा भारत सरकारको फरक आस्था रहेको दाबी गर्दै केही अति–राष्ट्रवादी नेपालीहरूले भारत९नेपाल सम्बन्धमा अनावश्यक मुद्धालाई शान्त पार्ने भारतीय पक्षहरुले पैरवी गरे ।

लुम्बिनी पनि बेइजिङको वित्त पोषित एयरपोर्टदेखि चिनियाँ गुम्बासम्म भारतीय सिमाना नजिक चीनको उपस्थिति रहेको ठाउँ हो। चाखलाग्दो कुरा के छ भने, चीनले लुम्बिनीलाई चीन(नेपाली सीमामा रहेको तिब्बती सहर केइरोङसँग सडक र रेलमार्गबाट जोड्ने प्रस्ताव गरेको छ, जसले यसलाई प्रभावकारी रूपमा बीआरआई नेटवर्कमा जोड्नेछ।

बुद्ध धर्मको आधारमा नेपालसँगको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउनुले भारत सरकारको ‘छिमेकी पहिलो’ नीतिका ठूला नीतिगत उद्देश्यहरू पूरा गर्न सम्भवतः सहयोगी हुन सक्छ। प्रधानमन्त्री मोदीको बौद्ध कूटनीतिले यस क्षेत्रका बौद्ध चाडपर्वहरू र संस्थाहरूको चिनियाँ प्रायोजन र संरक्षणको प्रबलतालाई चुनौती दिने भारतको सफ्ट पावर छविलाई बढावा दिन निश्चित रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ।