काठमाडौँ– मस्तिष्कलाई रक्त आपूर्ति गर्ने धमनीहरू फुटेर रक्तस्राव भई वा रक्तनली भित्रै खुनको थेग्ला जमेर वा टाउकामा चोट लाग्नगई वा अन्य कारणले रक्त नली थुनिएर स्नायु तन्तुमा भोजनबाट प्राप्त पोषकतत्वहरु र प्राणवायु अक्सिजन आपूर्ति हुन नसक्दा स्नायु तन्तुहरू मर्न जाने समस्यालाई मस्तिष्कघात भनिन्छ । 

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सन् २०११ मा सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्क अनुसार विश्वभर हरेक वर्ष एक करोड सत्तरी लाख (१७ मिलीयन) मानिसहरू मस्तिष्कघातको चपेटामा पर्ने गरेका छन् जस मध्ये बैसठ्ठी लाख अकालमै यो लोक छोड्न बाध्य छन भने बाँचेका मध्ये आधा रोगीहरू दीर्घकालीन पक्षाघात (हेमीप्लेजीया) भएर नारकीय जीवन जिउन बाध्य छन । बाँचेकाहरू मध्ये दीर्घकालीन विकलाङ्गीहरूलाई छाडेर अरु १६ लाख चिकित्सकीय सेवा पश्चात सामान्य जीवनमा फर्किएका छन् भने ३८ लाख सामान्य विकलांग  हेमीपेरेसिस साथ बाँचिरहेका छन् । 

एक अनौपचारिक अध्ययनले दर्सायो अनुरूप नेपालमा पनि हरेक वर्ष ५० हजार व्यक्तिलाई मस्तिष्कघात हुने गरेको पाइएको छ, जसमध्ये १५ हजारको मृत्यु हुन्छ । हृदयघात पछि मृत्युको दोस्रो मुख्य कारण बनेको मस्तिष्कघात अस्पतालहरूको सघन उपचारकक्ष (आईसियु) प्रवेशको र विश्वव्यापी विकलांग प्रमुख कारण पनि हो । अप्रत्याशित रुपमा अपर्झट हुने, तत्कालै ज्यान पनि जाने र बाँचिहाले पनि अधिकांश विकलाङ्ग, परनिर्भर र पराश्रित भएर बाँच्नुपर्ने यो समस्यालाई बेलैमा चिन्न सके यसबाट हुने मृत्यु लाई न्यूनीकरण गर्न र रोग लागेर नारकीय जीवन बची रहेकाहरूलाई सामान्य जीवनमा यथोचित पुनर्स्थापना गर्न सजिलो हुन्छ । 

मस्तिष्कघात पश्चात बाच्नेमा देखिने विकलांग घातले मष्तिष्कलाई पुर्‍याएको क्षति, घातको क्षेत्र र प्रकृतिको आधारमा निर्धारित हुन्छ । घात हुँदा नष्टभएको स्नायुतन्त्रमा गर्ने कार्य सुचारु हुन नसक्दा शरीरको एका पट्टी नचल्ने (पक्षाघात) र शरीर, मन र भावनासँग सम्बन्धित समस्याहरू देखापर्दछ ।

कसलाई हुने सम्भावना ज्यादा छर ५० वर्ष उमेर नाघेका, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, उच्च कोलेस्टेरोलका समस्या भएकाहरू, उपरोक्त रोगहरूका औषधि कहिले खाने कहिले छाड्नेहरू, अति व्यस्त जीवनशैली जीउनेहरु, तनाव, चिन्ता, शोकमा परेकाहरु, मुटु तथा रक्तसंचारसम्वन्धि समस्या जस्तै, एट्रियल–फ्रिविलेशन, अथेरोस्क्लेरोसिस, डिपभेन थम्वोसिस, एन्युरिजम, पुरानो माइग्रेन भएकाहरुमा मस्तिष्कघातको जोखिम उच्च हुन्छ । 

यसवाहेक रक्तस्राव सम्वन्धि समस्या जस्तै, घाउ हुदा रगत वगेको वगेकै हुने वा नसाभित्रै रगत जम्ने रोग भएकाहरू, गर्भनिरोधक औषधि खाने महिलाहरु, परिवारमा मस्तिष्कघातको इतिहास भएकाहरू, हालसालै अथवा पुरानो मष्तिस्क संक्रमणले ग्रस्त रोगीहरुमा मस्तिष्कघात ज्यादा देखिएको छ । यसका अलावा श्रम र व्यायाम सम्मेलित नभएको निष्क्रिय जीवन जीउनेहरु, धुम्रपान र मद्यपान गर्नेहरु, मोटोपन, रेशा र चोकर नभएको मिठो खानेकुराको दीर्घकालिन सेवन, भिटामिन र एण्टी अक्सिडेन्ट नभएको खानेकुराको सेवन, आपना अडान र निर्णयहरु प्रति अडिग रहने टाइप “ए” व्यक्तित्व भएका व्याक्तिहरु यो रोगको उच्च जोखिममा पर्दछन् ।

मष्तिस्कघातपछिका समस्याहरु सघन तथा आपतकालिन उपचार पश्चात पनि १५ प्रतिशत विरामीलाई वचाउन सकिएको छैन । वाचेका मध्ये १० प्रतिशत पूर्ण सकुशल हुन सकेका छन् भने ७५ प्रतिशतमा सामन्य, मध्यम, परनिर्भर हुनुपर्ने, निरन्तर चिकित्सा सेवा लिन पर्ने खालका विकलङ्गता देखा पर्दछ । मष्तिस्कघातले आघात पुर्‍याएको स्नायुकेन्द्रको स्थिती र व्रेन ड्यामेजको प्रकृतिको आधारमा विभिन्न शारीरिक तथा मानसिक विकृतिहरु देखा पर्दछ जसमध्ये प्यारालाइसिस मुख्य हो । 

अन्य समस्यहरुमा एकापटिका हात खुट्टा वा अनुहारमा झमझमाहट, भारीपन वा कमजोरी देखिनु,खान चपाउन, निल्न र स्वाद पाउन गाह्रो हुनु स्पर्शादि शारीरिक संवेदना थाहा पाउने नहुनु, दृष्टि धुम्मिनु वा वन्द हुनु, मुड परीवर्तन भइरहनु, स्मरणशक्ति, एकग्रता वा चेतनाको स्तरमा परीवर्तन देखिनु र भावनात्मक रुपमा कमजोर हुने जस्ता समस्या आउन सक्छ ।

उपचार तथा पुनसर्थापना मस्तिष्कघात हुने बित्तिकै सर्बप्रथम आपतकालिन उपचार गराऊनु पर्ने हुन्छ । आपतकालिन ब्यावश्थापन पश्चात फेरी मस्तिष्कघात हुन नदिन यसका जोखिमहरुको निदान गरेर नियमित रुपमा चिकित्सकको सल्लाह अनुसार औषधी सेवन गर्नुपर्छ । घात पछि देखिएको विकलाङ्गता९पक्षाघातको ० निवारण गर्न पुर्नस्थापना नितान्त जरुरी छ । सहि समयमा पुर्नस्थापना हुन सकेमा विकलाङ्ता कम गराएर परनिर्भर हुनवाट बचाई दैनिक जीवनका कठिनाइहरु हटाउदै बिरामीलाई स्तरिय जीवन दिन सकिन्छ । पूर्नस्थापना पनि चिकित्सक, फिजियोथेरापिष्ट, नर्सिङस्टाफ, स्पीचथेरापिस्ट, मनोवैज्ञानिक, योगगुरु, घरका सदस्यहरु र सहयोगीहरुको सामूहिक प्रयास हो । 

पूर्नस्थापना कोही उपचार विधिहरु स्थिती हेरेर सघन उपचार कक्षवाटै सुरु गर्नुपर्ने पनि हुन सक्छ । आपतकालिन ब्यावश्थापन पश्चात पक्षाघात भएकाहरुलाई कहिले पनि असाध्य सम्झेर घरमा थन्क्याएर राख्न हुदैन, जतिसक्दो चाढो पुर्नस्थापना केन्द्रमा लगेर उपचार गराउनु पर्छ । केन्द्रमा चिकित्सकहरुले रोगीको सम्पूर्ण अवस्था जाँच गरी मष्तिस्कघातले ल्याएको विकलाङ्गतालाई राम्रोसँग केलाएर त्यसका निवारणका लागि थरीथरीका थेरापी र विधीहरुको प्रयोग गर्छन् । ती मध्ये निम्न विधिहरूको यथोचित प्रयोग हुन नितान्त जरूरी छ ।

फिजीयो थेरापी: भौतिक उपचार विधिहरू लाई आधार बनाएर दिईने यो चिकित्सा पद्घतिको पक्षाघातको पुनसर््थापनामा ठूलो भूमिका छ । यस अन्तरगत थरी–थरीका ब्यायाम तथा थरी–थरीका विद्युतिय तरंगहरू प्रवाह गराएर गरीने उपचार विधि हरू पर्दछन् । प्यासिभ एक्सरसाइज, एक्टिभ असिस्टेड, एक्टिभ रेसिस्टेड पिएनएफ एक्सरसाइज, स्ट्रेचिङ्ग, स्टे«न्थेनिङ्ग एक्सरसाइज, ब्यालेन्सिङ्ग एक्सरसाइज, कोअर्डीनेशन एक्सरसाइज, मशल स्ट्युमुलेशन, गेट टे«निङ्ग, जस्ता उपचार विधिहरू यस अन्तरगत पर्दछन् ।

अकुपंचर: अकुपंचर परम्परागत चाईनीज उपचार पद्यतिको एउटा आयाम हो । शरीरका विभिन्न विन्दुहरूमा पातलो सियो राखेर विद्युतिय तरंगहरू प्रवाह गराएर वा नगरीकनै तन्तुलाई उत्तेजीत गराई उपचार गरिन्छ । पक्षाघातको पुनसर््थापनामा एस विधिको पनि पृथक भूमिका छ । घातको साथ साथै हुने तन्तुहरूको दुखाई कम गर्न पनि एसले सहयोग गर्छ ।

तेल मालिस: तेल मालिस गर्दा शरीरका तन्तुहरूलाई प्यासिभ एक्सरसाइजहुनुका साथै रक्त प्रवाह सुचारु हुन्छ र रोगी चाडै लावहान्वित हुनपुग्छ । तर मालिस तालिम प्राप्त ब्याक्ति द्वारा नै गराईनु पर्छ । पक्षाघातको प्रकृति अनुसार मालिसको तरीका छुट्टाछुट्टै हुन्छ ।

प्राकृतिक उपचार: प्राकृतिक तरीकाले, प्राकृतिक संपदाको उपयोग गरी गरीने जडीबुटीको लेप, वेट सिट प्याक, कन्ट्यास्ट बाथ, स्पोन्ज बाथ आदी उपचार पद्घतिहरू रोगको प्रकृति र अवश्था हेरेर दिईन्छ । यी उपचार पद्दति हरु ले छालामा रहेका स्नायु रिसेप्टरहरु लाई उत्तेजित गराएर कमजोर मांसपेशी हरुलाई मजवूत बनाउछन ।

मनोपरामर्श: पक्षाघात शारीरिक मात्र नभएर मानसिक समस्या पनी हो। मानसिक तथा भावनात्मक अस्वस्थता लाइ न्यूनीकरण गर्न मनो परामरसको ठूलो हात छ। मनोपरामरसका विज्ञ द्वारा मनोपरामर्स गराइनु पर्छ।

स्पिच थेरापी: मस्तिष्कघात भएका आधा रोगी हरुलाई बोली जाने समस्या पनि हुन्छ। बोली भयका हरूका को पनी पक्षाघात का कारण बोली अस्पस्ठ हुनसक्छ। यसका लागि स्पीच थेरपी गर्नु पर्छ।

हेरचाह: पक्षाघातले पीड़ित हरु लाइ व्यक्तिगत हेरचाहा को ठूलो जरूरी हुन्छ। विशेष गारी दिषपीसब को हेरचाहा, कफ र रयाल को सम्हार, सफा सुघर राख्नु आदि अत्यन्त जरूरी छ। नर्संिग केयर र परिबारकै सदस्य ले गर्ने केयर यास अंतर्गतपर्दछन्। बिरामीको हेरचाहा जाती राम्रो भयो त्यति चङो सांचो हुन्छ।