विसं २०७०–७१ मा सरकारले ल्याएको ‘योगमाया आयुर्वेद विश्वविद्यालय’ बाटै सो नाम र उनले गरेको समाज सुधारका कामबारे धेरै नेपाली जनताले भेउ पाइसकेको हुनुपर्छ । त्यसमाथि विसं २०७४ मा प्रकाशित साहित्यकार नीलम कार्की निहारिकाकृत ‘योगमाया’ उपन्यासले साहित्यमा नेपालको प्रतिष्ठित ‘मदन पुरस्कार’ नै पाएपछि अझ बढी प्रचारप्रसार भई सर्वसाधारणले उनको खास योगदानबारे बुझेकै हुनुपर्छ । 

राज्यले राष्ट्रिय विभूति सीता र पासाङल्हामु शेर्पा तथा विश्वमा बौद्धधर्म प्रचारमा विशेष भूमिका निर्वाह गर्ने नेपालकै छोरी भृकुटीकै स्तरमा नराखे पनि उनमाथि विभिन्न लेखकले दुई दर्जनभन्दा बढी कृति लेखेर प्रकाशन पनि गरिसकेकाले प्रसिद्ध साहित्यकार तथा मानवाधिकारवादी पारिजात जत्तिकै हैसियत भने आफ्नो समयमा योगमाया न्यौपाने (१९२४–१९९८) को रहेको अनुमान भने गर्न सकिन्छ ।

योगमायासँग सम्बन्धित सूचना तथा उनको जीवनी र समाज सुधारका कामबारे २० को दशकदेखि नै प्रकाशन भएको पाइन्छ । ‘जोसमनी सन्तपरम्परा र साहित्य’ (जनकलाल शर्मा, साझा प्रकाशन, २०२०) देखि ‘।।योगमायाधाम ।। प्रेमनारायण र अन्य साधकहरू’ (उत्तम पन्त, सिमल बुक्स पब्लिकेसन, २०७६) सम्मका कृति प्रकाशन भइसक्दा पनि उनीमाथिको अध्ययन–अनुसन्धान–खोज जारी नै छ । 

पत्रकार एवं लेखक लेखनाथ भण्डारी (हाल संयुक्त राज्य अमेरिका)ले उनीबारे नेपालमै रहँदाको स्थलगत खोज र अध्ययनलाई जारी राखी प्रकाशन गरेको ‘जीवनी र मूल्याङ्कनः योगमाया’ (वैकल्पिक समूह, काठमाडौँका लागि डा गुणराज सुवेदी, २०७९)ले उनको योगदानबारेमा प्रकाश त पारेको छ  नै, उनको समग्र मूल्याङ्कनसमेतको आवाज उठाएर देशभक्त मनिषीलाई राज्यले हेर्ने दृष्टिकोणबारे ध्यानाकर्षण गरेको छ ।

इतिहासको उत्खनन, दृष्टिकोण, विश्लेषण र मूल्याङ्कन, अनुसूची र दस्तावेज गरी चार भागमा प्रकाशित कृतिमा लेखक, सङ्कलक, सम्पादक भण्डारीले ७४ जना लेखक (अनुसूचीमा रहेका लेखकबाहेक) का लेखसमेत सङ्कलन गरेर र नेपाल भाषा, मैथिली र अङ्ग्रेजीमा केही  विवरण दिएर योगमायालाई स्थापित गराउने र उनीसँग सम्बन्धित ऐतिहासिक तथ्यको पुष्टि गर्ने कोसिस गर्नुभएको छ । पुस्तकमा योगमायाको ‘सर्वार्थ योगवाणी’ कृति पनि समावेश गरेर पाठकलाई अझ तृप्त पार्न खोजिएको छ भने अनुसन्धाताहरूलाई धेरै खुराक दिइएको छ ।  

भोजपुर जिल्लाको हाल षडानन्द–१ मझुवाबेँसी, सानो सिम्ले ९तत्कालीन नेपालेडाँडा–५० मा जन्म लिएकी योगमायाले तत्कालीन सरकारले ‘धर्मराज्य’ को मान्यता वा ‘सत्य धर्म भिक्षा’ को माग पूरा नगर्दा आफ्ना ६७ जना अनुयायीसहित  अरुण नदीमा समाधि लिएको घटनाले नै योगमायालाई अमर बनाएको हो । 

बालविवाहको विरोध र पुनःविवाहको मान्यता, जातीय प्रथा र धर्मका आधारमा हुने भय, भ्रम र आतङ्क, घुसखोरी, भ्रष्टाचार, सामाजिक असमानता, शोषण र अन्यायको विरोध गर्दै राणा प्रधानमन्त्रीहरुलाई पनि सन्देश पठाएकी योगमायाले जुद्धशमशेरबाट ‘धर्म पालना’ गर्ने ‘सत्य कबोल’ पाएकी थिइन् । आश्वासन पाएको धेरै समय बितेपछि पनि  सरकारबाट सत्य–धर्म–भिक्षाको पालना र आफ्ना माग पूरा नभएकाले उनले अनुयायीका साथ विसं १९९५ मा अग्निदाहको प्रयास र पछि जलसमाधि लिएकी थिइन् ।

आजभन्दा करिब एक सय वर्षअघि नै आफू चेतनशील भई सङ्गठितरूपमा सामाजिक विसङ्गति–विकृतिका रूपमा रहेका प्रचलन, अन्धविश्वास, वनजङ्गल, वातावरण र चरनको सुरक्षा, जातिभेद प्रथा, चर्को ब्याजको विरोध गर्दैै समाज सुधार र सामाजिक न्याय, महिला र विधवाको अधिकारका साथ धर्मराज्यको माग गर्न सक्ने योगमाया र उनका अनुयायीको साहस सो समयको प्रगतिशील कदम मान्न सकिने प्रस्तुत कृतिमा समाविष्ट लेखका लेखकहरूले बताएका छन् ।

प्रगतिशील लेखक निनु चापागाईंले ‘प्रगतिशील कवि योगमायाको मूल्याङ्कन’ शीर्षकमा लेख्नुभएको छ, “राणा शासनको जहानियाँ पुरुष हैकमवादी समाजमा औपचारिक शिक्षाबाट वञ्चित एउटी नारी भएर पनि उनले राणा शासनलाई धर्मराज्यको माग राखेर हावाकावा खेलाइएकी थिइन् । वास्तवमा उनले त्यतिखेर समाजको प्रगतिका निम्ति वैचारिक नेतृत्व नै प्रदान गरेकी थिइन् । उनले महिलाका समस्यालाई मात्र होइन, सम्पूर्ण उत्पीडितवर्गको समस्यालाई आफ्ना रचनामा महत्त्वपूर्ण स्थान प्रदान गरेकी छन् ।”

    “माहा राज् छन् दर्वारमा हेर्न आउँदैनन्, 

    दुःखी जन्ले निञा निसाफ् सिधा पाउँदैनन् ।।

    जागिरदार लोभी छन् निञा हेर्दैनन्,

    मर्नु पर्ने शरीर हो विचार गर्दैनन् ।” 

(योगमाया, सर्वार्थ योगवाणी, विसं १९८८) हुन पनि त्यतिबेला राजा र सरकारको यसरी सोझै विरोध गर्न सक्ने तागत कसको हुन सक्थ्यो र ? सोही कृतिमा उनी अर्को श्लोकमा घुस्याहा कर्मचारीको विरोध यसरी गर्छिन्, “अहिले गर्छौं भलादमी हो आफ्ना खुसइले, भितृ जरा हालिसक्यो लोभी घुसइले ।।

        अहिले मात्र पचेको छ, भरे पच्ने छैन,

        सम्झी राख सत्य वचन झुटो हुने छैन ।।

 अनुसन्धाता भण्डारीले सर्वप्रथम राज्यका तर्फबाट त्यस आन्दोलनको आधिकारिक अध्ययन र अभिलेखीकरण हु्नुपर्ने, त्यसक्रममा भएका हिंसा, दमन र क्षतिका लागि सम्बन्धित पक्षसँग राज्य अर्थात् सरकारले क्षमायाचना तथा दुःख प्रकट सार्वजनिकरूपमा गर्नुपर्ने र क्षतिपूर्ति वा संरक्षणका अन्य विकल्प सम्बन्धित पक्षलई उपलब्ध गराउनुपर्ने भनी ध्यानाकर्षण पनि गराउनुभएको छ । उनी भारतको आसाम जाँदाको शोधखोज हुन बाँकी नै भएको पनि कृतिमा उल्लेख छ । अहिले फरकफरक व्यक्ति वा संस्थाले उनको आकृति आउने तस्बिर फरकफरक तरिकाले प्रकाशनमा ल्याएकाले आधिकारिक तस्बिर तयार गर्न पनि उहाँले सुझाउनुभएको छ ।

‘शक्तिहजुर’को योगदान हेर्दा उनलाई राष्ट्रिय विभूतिसरहकै मान्यता पनि दिनुपर्ने हुन्छ । राष्ट्रियस्तरमा उनको जन्मदिन वा उनले समाधि लिएको दिन हरिशयनी एकादशीका दिन ‘भक्तिजी’को स्मृतिमा सरकारीस्तरबाट सभासमारोह आयोजना गर्नुपर्ने  देखिन्छ । 

मुलुकका राष्ट्रिय विभूतिको परिचय दिने पुस्तक पञ्चायतकालदेखि नै सूचना विभागले प्रकाशन गर्ने गरेको पाइन्छ । यसबाहेक देशको समग्र विवरण झल्काउने इतिहास तथा इतिहास बनाउने व्यक्तित्वहरूका  समुच्चा देनबारे ज्ञान प्राप्त गर्न धेरै पुस्तक वा ग्रन्थहरू पल्टाउनुपर्छ जुन अप्राप्य र सर्वसुलभ नहुन पनि सक्छन् ।

सिनास, साझा प्रकाशन, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान आदि सरकार नियन्त्रित संस्थाले प्रकाशन गर्ने कतिपय पुस्तकहरू पनि व्यक्तिगतस्तरमा गरिएको खोजअनुसन्धानमा आधारित हुनाले तिनको विश्वसनीयताको हदमा भने संशय नै हुन्छ । लेखक भण्डारीले भने झैँ राज्यका निकायबाट योगमाया जस्तै इतिहासको गर्तमा हराएका, ओझेल परेका व्यक्तित्वको खोजी गरी उजागर गरिनु जाती हुने छ । 

प्रवासको व्यस्त समयबाट केही बचाएर व्यक्तिगत प्रयासबाट आएको प्रस्तुत कृति योगमायाको जीवनी र  उनको योगदान बुझ्न प्रशस्त छ । तथापि पुनरुक्ति धेरै भएकाले पाठकलाई झिँजो भने लाग्न सक्छ ।

सामान्य वर्णविन्यासका दोष पनि छन् । कृतिलाई लेखकको मौलिक वा सङ्कलित वा  सम्पादित के कृति भन्ने, त्यो पनि  अलमलमा परिन्छ । स्थलगतसमेतको प्रशस्त  खोजी र  सूचनाले भने यसको आधिकारितालाई बल नै दिन्छ ।