काठमाडौँ - पछिल्ला केही वर्षयता काठमाडौँमा पनि छठ पर्वलाई धूमधामसँग मनाउन थालिएको छ। यसपटक पनि छठ सुरु भइसकेपछि काठमाडौं उपत्यकाका नदी, पोखरी तथा तलाउ छेउमा सजावट सुरु भइसकेको छ। उपत्यकामा पनि छठ पर्व मनाउने तयारी सुरु भइसकेपछि बाग्मती नदीमा पानीको सतह बढाउने पनि तयारी भइरहेको छ।
एकीकृत बागमती सभ्यता विकास समितिअन्तर्गत बाग्मती सुधार आयोजनाले छठ पर्वमा धाप ड्यामको पानी बागमती नदीमा छाड्ने तयारी गरिरहेको जनाएको छ। बागमती नदीमा पानीको सतह बढाउन र व्रर्तालुलाई स्नानका लागि सहज होस् भन्ने उद्देश्यले ड्यामको पानी नदीमा छाड्ने तयारी गरेको हो।
आयोजनाका उप–निर्देशक तथा सूचना अधिकृत उद्धव नेपालले बुधबार साँझदेखि पानी नदीमा छाड्ने तयारी भइरहेको राससलाई जानकारी दिए। ‘धाप ड्यामको पानी छाडेपछि पशुपति क्षेत्रसम्म आई पुग्नका लागि १४ घण्टा लाग्छ, तसर्थ छठको अघिल्लो दिनबाटै पानी छाड्ने तयारी गरेका हौं, उनले भने, ‘विषेश दिनमा हामीले ड्यामको पानी बागमतीमा छाड्दै आएका छौं।’
प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर
समितिले छठ पर्वको दुई दिनसम्म बागमती नदीमा प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर पानी छाड्ने तयारी गरिरहेको जनाएको छ। ‘ड्यामको पानी नदीमा छाड्दा व्रतालुको घुँडासम्म पानी आउने अनुमान गरेका छौं, त्यसो हुँदा व्रतालुहरूलाई स्नान गर्न र पानी चढाउन सहज हुन्छ,’ नेपालले भने, ‘मेलम्ची खानेपानी विकास समितिसँग पनि पानी छाड्नका लागि आग्रह गर्ने छौं।’
मेलम्ची खानेपानी विकास समिति भन्छ- दश करोड लिटरसम्म छाड्न सक्छौं
मेलम्ची खानेपानी विकास समितिका कार्यकारी निर्देशक रत्न लामिछानेले आधिकारिक रूपमा पानी छाड्न आग्रह गरिएको खण्डमा दैनिक १० करोड लिटरसम्म मेलम्चीको पानी उपलब्ध गराउन सकिने जानकारी दिए। ‘मनसुनजन्य विपद्बाट मेलम्ची खानेपानी आयोजनालाई जोगाउनका लागि केही महिना आयोजना नै बन्द गर्नुपरेको थियो, त्यसबेला धाप ड्यामकै पानी ल्याएर काठमाडौंका उपभोक्तालाई खानेपानीको आवश्यकता पूरा गरेका थियौं,’ उनले भने, ‘हामीले सापटीका रूपमा पानी ल्याएका थियौ, अहिले दैनिक पाँच करोड लिटरसम्म बढी भएको पानी बागमती नदीमै बगाएका छौं। आवश्यक परेमा छठ पर्वको समयमा दैनिक १० करोड लिटरसम्म पानी बागमती नदीमा बगाउन सक्छौं।’
मेलम्ची खानेपानी आयोजनाबाट हाल दैनिक २५ करोड लिटर बराबरको खानेपानी उपत्यकामा दैनिक आउने गरेको उनको भनाइ छ। लामिछानेले उपभोक्तामा २५ करोड लिटर पानी नै खपत नभएपछि बाँकी रहेको पानी बागमती नदमा पानीको सतह बढाउन छाडिने गरेको बताएका छन्।
धाम ड्याम एक महत्त्व अनेक
काठमाडौं उपत्यकाको पूर्वोत्तर गोकर्णेश्वर नगरपालिका-१ स्थित शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्ने धाम ड्याम धार्मिक, सांस्कृतिक एवं इतिहाससँग पनि गाँसिएको छ। योसँगै यस ड्यामले बागमती नदीमा पानीको सतह बढाएर नदीको सौन्दर्यता कायम गर्न समेत सहयोग पुगेको समितिको भनाइ छ।
पर्यटकीय महत्त्व पनि उस्तै
धाम ड्याम निर्माण सम्पन्न भइसकेपछि ड्याम अवलोकन गर्न जानेहरूको पनि चहलपहल बढेको छ। काठमाडौँको चाबहिलबाट करिब ३५ किलोमिटर दूरीमा रहेको यो ड्यामको अवधारणा झण्डै एक दशक अगाडि सुरु भएको थियो। दुई वर्षअघि मात्रै यसको उद्घाटन भएको थियो। शिवपुरी–नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जका वार्डेन दिलबहादुर पुनले धाप ड्याम निर्माण भएपछि आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरू बढ्न थालेको जानकारी दिएका छन्।
बर्खामा पानी जम्मा गर्ने, हिउँदमा नदीमा छाड्ने
धाम ड्याममा बर्खामा आकाशबाट परेको पानी जम्मा गर्ने र हिउँदको समयमा बागमती नदीमा छाड्ने लक्ष्यका साथ आयोजना निर्माण गरिएको थियो। वर्खामा यहाँ जम्मा गरिएको पानी हिउँदको समयमा प्रतिसेकेन्ड चार सय प्रतिलिटरका दरले बागमतीमा छोडिने आयोजनाको लक्ष्य छ।
एशियाली विकास बैंकको रु ८९ करोड सहयोगमा निर्माण भएको जलाशययुक्त धाप ड्यामबाट मुख्य पर्वमा बागमती नदीमा पानी छोड्ने गरिन्छ। ड्यामको लम्बाइ एक सय ७४ दशमलव सात मिटर र चौडाइ आठ मिटर रहेको छ। बाँध निर्माणपछि बनेको जलाशयको क्षेत्रफल १५ हेक्टर रहेको छ। आयोजनाका अनुसार यो ड्याममा हाल साढे १३ लाख घन मिटर पानी जम्मा भएको छ।
सम्भव भएन दैनिक पानी छाड्न
धाम ड्याममा जम्मा भएको पानी हिउँदको सुक्खा अवधिभर दैनिक रूपमा बागमती नदीमा पानी छाड्ने सरकारको आयोजनाको लक्ष्य कार्यान्वयनमा भने चुनौती देखिएको छ। नदीमा पानीको सतह बढाउन आवश्यकता अनुसार ड्याममा पानी जम्मा हुन नसकेपछि दैनिक रूपमा पानी छाड्न नसकिएको उप–निर्देशक नेपालको भनाइ छ।
‘हिउँदको सुक्खा समयमा बागमतीमा पानीको सतह बढाउनका लागि प्रतिसेकेण्ड ४० लिटर पानी बगाउने योजना बनाएका थियौ, तर त्यति परिणामले खासै उपलब्धि नहुने रहेछ,’ उनले भने ‘परिणाम देखिनका लागि प्रतिसेकेण्ड चार सय लिटर पानी आवश्यक पर्छ, त्यति पानी छाड्नका लागि ड्यामको क्षमता छैन।’
उनले हाल नागमती ड्याम निर्माणको तयारी भइरहेको र नागमती ड्याम निर्माण सम्पन्न भएपछि नदीमा पानी बढाउन सम्भव रहेको बताएका छन्।
‘अहिले शिवरात्रिमा तीन दिन, बालाचतुर्दशीमा दुई दिन, मातातिर्थ औंसीमा एक दिन, छठ पर्वमा दुई दिन, मकर सङ्क्रान्तिमा एक दिन पानी छाड्छौँ। यसैगरी हरिबोधिनी एकादशीमा एक दिन, माधव नारायण मेलाको पहिलो र अन्तिम दिन गरी दुई दिन, रामनवमीमा एक दिन, नयाँ वर्षमा एक दिन ड्यामको पानी बागमती नदीमा बगाइन्छ,’ उनले भने।
मेलम्ची र बागमतीबीच पानी साटफेर
गत जेठमा मेलम्ची खानेपानी विकास समिति र काठमाडौँ उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेएल)तथा बागमती सुधार आयोजनाबीच मेलम्ची खानेपानी आयोजना बन्द भएको समयमा धाप ड्यामबाटै खानेपानी ल्याएर उपोक्तालाई पानीको आपूर्ति सहज गर्ने सहमति भएको थियो। धाप ड्यामको पानी सुन्दरीजल पानी प्रशोधन शाखामार्फत केयुकेएललाई प्रवाह गर्ने सहमति भएको थियो। उक्त सहमतिमा सुक्खा यामको समयमा भने सुन्दरीजल पानी प्रशोधन शाखाको ३० नम्बर गेटबाट मेलम्चीको पानी शोधभर्नाको स्वरूप बागमती नदीमा प्रवाह गर्ने उल्लेख छ।
वर्षा याममा मनसुनसुन्य विपद्बाट मेलम्ची खानेपानी आयोजनालाई जोगाउन मेलम्चीको ढोका बन्द गरिएको थियो। मेलम्ची बन्द भएपछि उपत्यकामा पानीको अभाव हुन नदिन धाप ड्यामको पानी केयूकेयललाई सापटी दिइएको हो।
नागमती ड्याम पनि बन्दै
बागमतीमै पानीमा सतह बढाउने लक्ष्यका साथ नागमती ड्याम पनि निर्माण हुने भएको छ। चालु आर्थिक वर्षभित्र निर्माण सुरु हुने तयारी भइरहेको ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइ मन्त्रालयले जानकारी दिएको छ । मन्त्रालयका अनुसार रु २५ अर्बको लागत लाग्ने अनुमान गरिएको यस परियोजनाको वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कनका लागि वन तथा वातावरण मन्त्रालय पुगेको छ। उक्त ड्याम निर्माण पूरा भएमा सुक्खा यामको नौ महिनामै बागमती नदीमा वर्षा याममा जस्तै पानी बग्नेछ।
के छ छठको महत्त्व ?
छठ पूजा विशेष गरेर नेपालका तराई क्षेत्रका नेपालीहरूको प्रमुख पर्व हो। यो पर्व सूर्य उपासनासँग सम्बन्धित छ। छठमा विशेषगरी महिलाहरूले सूर्यदेव र छठी माताको आराधना गर्दै आफ्नो परिवारको कल्याण र समृद्धिको कामना गर्छन्।
छठ पर्व चार दिनसम्म मनाइन्छ। यस पर्वका निष्ठा, पवित्रता र अनुशासनको विशेष महत्त्व हुने गर्छ। छठ पूजा कार्तिक शुक्ल चतुर्थीदेखि सुरु हुन्छ र सप्तमीका दिन सम्पन्न हुन्छ। यसमा नुहाउने, खाने, खरना, संध्या अर्घ्य र बिहानको अर्घ्य दिने दिन जस्ता विभिन्न चरणहरू हुन्छन्। मानव र प्रकृतिलाई छाड्ने पर्वको रूपमा पनि छठ पर्वलाई लिने गरिन्छ।
