केकको स्वादमा हराइरहेको हाम्रो आफ्नो संस्कृति

जाडोको एक साँझ, गाउँको एउटा सानो घरमा रमाइलो माहोल थियो । सात वर्षको कान्छो छोरोको जन्मदिन थियो । उसकी आमा र हजुरआमा भान्सामा मिठाई बनाउन व्यस्त थिए । घरमा दूधको खिर, सेलरोटी र फलफूलको सुगन्ध फैलिएको थियो । तर, कान्छो अचानक भित्र पस्यो र भन्यो, "आमा, मेरो स्कूलका साथीहरूले बर्थडेमा केक काट्छन्, मलाई पनि केक चाहिन्छ!" आमा र हजुरआमा एकअर्कातिर हेरेर मुस्कुराए, तर मनमनै सोचे, यो "केक" को लहर कहाँबाट आयो ?

"ह्याप्पी बर्थडे टु यु" भन्ने गीत आज विश्वभरि गुञ्जिन्छ । यो केवल शब्द होइन, एउटा परम्पराको प्रतीक हो, जुन पश्चिमबाट हाम्रा घरआँगनसम्म आइपुगेको छ । सन् १९९८ को गिनिज वर्ल्ड रेकर्ड्सले यो गीतलाई सबैभन्दा धेरै गाइएको अंग्रेजी गीत घोषणा गरेको थियो । १८ भन्दा बढी भाषामा अनुवाद भएको यो गीतले पश्चिमी संस्कृतिको गहिरो प्रभाव देखाउँछ । नेपालमा पनि यो चलन बिस्तारै जरा गाड्दैछ । शहरका बालबालिकादेखि गाउँका युवासम्म, जन्मदिनमा केक काट्ने र "ह्याप्पी बर्थडे" भन्ने प्रचलन चाडजस्तै बनेको छ । सामाजिक सञ्जालमा शुभेच्छा पोस्ट गर्ने अनि केकको फोटो राख्ने चलनले यो परम्परालाई झन् फैलाएको छ ।

हाम्रो हिन्दु संस्कृतिमा जन्मदिनलाई विशेष रूपमा मनाउने परम्परामध्ये अष्टचिरञ्जीवी पूजा पनि एक महत्त्वपूर्ण विधान हो । अष्टचिरञ्जीवी अर्थात् आठ चिरञ्जीवीहरू— अश्वत्थामा, बलि, व्यास, हनुमान, विभीषण, कृपाचार्य, परशुराम र मार्कण्डेय— लाई दीर्घायु र कल्याणको प्रतीक मानिन्छ । जन्मदिनमा यिनको पूजा गर्दा व्यक्तिको आयु, स्वास्थ्य र समृद्धिको कामना गरिन्छ । यो पूजा विशेषगरी शुभ मुहूर्तमा गरिन्छ, जहाँ पण्डितले मन्त्र उच्चारण गर्दै अष्टचिरञ्जीवीको स्मरण गराउँछन् । पूजामा धूप, दीप, अक्षता, फूल र प्रसाद चढाइन्छ ।

साथै, "ॐ चिरञ्जीवीभ्यो नमः" मन्त्र जपेर दीर्घायुको आशीर्वाद मागिन्छ । यो परम्पराले व्यक्तिलाई आफ्नो जीवनमा सकारात्मक ऊर्जा र आध्यात्मिक बल प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ । विशेषगरी बालबालिकाको जन्मदिनमा यो पूजा गर्दा उनीहरूको भविष्य उज्ज्वल हुने र रक्षात्मक शक्ति प्राप्त हुने मान्यता छ । यसले हाम्रो सांस्कृतिक मूल्य र आध्यात्मिक धरोहरलाई पनि जीवित राख्छ । 

पुजा नगरे पनि पहिले जन्मदिनमा घरमा खिर बन्थ्यो, न्वारनको सम्झना गरिन्थ्यो, अनि मिठाई बाँडिन्थ्यो । अहिले त गाउँको पसलमा पनि "ह्याप्पी बर्थडे" लेखिएको केक पाइन्छ ।

यो केवल जन्मदिनमा सीमित छैन । विवाह वर्षगाँठमा पनि "म्यारिज एनिभर्सरी" भन्दै केक काट्ने चलन बढेको छ । स्कूल, अफिस, व्यवसायिक संस्थाहरूले वार्षिकोत्सवमा केक काट्छन् । परीक्षा पास गर्दा, जागिरमा बढुवा हुँदा, वा कुनै खेल जित्दा पनि केक अनिवार्यजस्तै भएको छ । उत्सवको सुरुवात नै केक काटेर हुन्छ । केक नभए उत्सव अधुरो लाग्छ । तर, हाम्रा परम्परामा यस्ता अवसरमा मिठाई, फलफूल, धूप–दीपको प्रयोग हुन्थ्यो । हामीले खुसी साट्न खिर र सेलरोटी बाँड्थ्यौँ । आज भने त्यो ठाउँ केकले लिएको छ ।

केक वास्तवमा युरोपेली खानाको परिकार हो, जुन बेकरीमा बनाइन्छ । पिठो, चिनी, अन्डा, मक्खन मिसाएर तयार हुने यो मिठाई पश्चिमी संस्कृतिमा भोजनको अन्त्यमा खाइन्छ । पुरानो रोममा मैदा, मह, अन्डा र मख्खन मिसाएर बनाइने यस्तो खाना सुरु भएको थियो । मध्ययुगीन इङ्ग्ल्यान्डमा यो भोजनको अभिन्न अंग बन्यो । 

आजकाल विभिन्न स्वाद र सजावटका केक पाइन्छन्, तर यसको मूल पश्चिमी संस्कृतिमै छ । हाम्रा चाडपर्वमा जस्तो मिठाईको महत्त्व छ, पश्चिममा त्यस्तै केकको स्थान छ । केक काट्ने कार्यमा सामूहिक भावना जोडिन्छ, जसले यसलाई भावनात्मक रूपमा पनि स्वीकार्य बनाएको छ ।

तर, यो चलनले हाम्रो संस्कृतिमाथि कस्तो प्रभाव पारिरहेको छ ? हाम्रो हिन्दु समाज परम्परा र संस्कारको खानी हो । यहाँ १६ संस्कार छन्, जुन जीवनको हरेक चरणमा उत्सवको रूपमा मनाइन्छ । उदाहरणका लागि, शिशु जन्मँदा जातकर्म हुन्छ, जहाँ नाल काट्नुअघि बच्चालाई मह र घिउ चटाइन्छ । यो संस्कारले नवजातको स्वास्थ्य र बुद्धिको कामना गर्छ । त्यस्तै, ११औँ दिनमा नामकरण हुन्छ । 

एउटा श्लोकमा भनिएको छ:  

"नामकर्मणि सर्वं च मंगलं भवति सर्वदा ।" (नामकरणले सबै कुरा सधैँ मंगलमय बनाउँछ ।)

अन्नप्राशनमा ६ महिनामा बच्चालाई पहिलोपटक अन्न खुवाइन्छ । व्रतबन्धमा बालकलाई यज्ञोपवित ग्रहण गराइन्छ, जुन जीवनको नयाँ चरणको सुरुवात हो । यी संस्कारहरू हाम्रा उत्सव हुन्, जसमा मिठाई, फलफूल र धार्मिक विधिको प्रयोग हुन्छ । तर, आज हामी यिनलाई बिर्सेर केकको पछि लागिरहेका छौँ ।

हाम्रा १६ संस्कारले जीवनलाई पूर्णता दिन्छन् । विवाहमा पाणिग्रहण हुन्छ, जहाँ श्लोक भनिन्छ:  

"सर्वं मंगलमांगल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके ।" (सबै मंगलको आधार, सबै कार्य सिद्ध गर्ने शक्ति ।)

यी संस्कार हाम्रा पहिचान हुन् । तर, पश्चिमी संस्कृतिको प्रभावले हाम्रा परम्परालाई विस्थापित गर्न थालेको छ । बर्थडे र एनिभर्सरीमा केक काट्ने चलनले हाम्रो मौलिकतामाथि अतिक्रमण गरेको छ । यो केवल खानाको कुरा होइन, जीवनशैली र मूल्यमाथिको प्रभाव हो । 

"संस्कृतिः संनादति जीवनस्य आधारः ।" (संस्कृति जीवनको आधार हो ।)

सांस्कृतिक आदान–प्रदान गलत होइन । तर, जब एउटा शक्तिशाली संस्कृतिले अर्कोलाई प्रभावित गर्छ, तब क्षति हुन्छ । पश्चिमी संस्कृतिले हाम्रा उत्सवलाई आफूतिर तानेको छ । हाम्रा जातकर्म, नामकरणजस्ता संस्कारबाटै पश्चिमले बर्थडे मनाउन सिकेको हुन सक्छ । तर, हामी आफ्नो धरोहर बिर्सेर उनीहरूको नक्कल गरिरहेका छौँ ।

हाम्रा परम्परा, लोककथा, गीत, नृत्यको संरक्षण गर्नुपर्छ । शिक्षामार्फत नयाँ पुस्तालाई हाम्रो संस्कृतिको महत्त्व बुझाउनुपर्छ । उत्सवमा केकको सट्टा मिठाई र फलफूललाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । हाम्रा चाडपर्व र संस्कारलाई जीवित राख्न हामीले पहल गर्नुपर्छ । यसै भनिएको होइन :  

"यत्र संस्कृतिः तत्र जीवनं संनादति ।" (जहाँ संस्कृति छ, त्यहाँ जीवन गुञ्जिन्छ ।)

केक काट्नु गलत होइन, तर हाम्रा परम्परालाई विस्थापित गर्न दिनु ठूलो भूल हो । हाम्रा संस्कार नै हाम्रा उत्सव हुन्, र तिनलाई जीवित राख्न हामी सबै लाग्नुपर्छ । नत्र, हाम्रो पहिचान पश्चिमी प्रभावमा हराएर जानेछ । हामीले आफ्नो मूल्य र संस्कृतिलाई महत्व दिनुपर्छ, ताकि हाम्रा सन्तानले पनि हाम्रो धरोहरको गर्व गर्न सकून् ।