काठमाडौं – नेपालमा अवैध हुण्डी कारोबार बढ्दै गएको छ । काठमाडौंलगायत देशका विभिन्न शहर र नेपालको सीमा जोडिएका अधिकांश जिल्लामा हुण्डी कारोबार बढ्दै गएको प्रहरी अनुसन्धानबाट देखिएको छ ।
गत फागुन अन्तिम साता हुण्डी कारोबारमा संलग्न रहेको आरोपमा प्रहरीले काठमाडौंको ताहाचलबाट २ जनालाई डेढ करोड रकमसहित पक्राउ गर्यो । प्रहरीका अनुसार पक्राउ पर्नेहरूमा काठमाडौं महानगरपालिका–१९ का २४ वर्षीय बिक्की खड्गी र भारतको दार्जिलिङ सिलिगुरीका ३२ वर्षीय अमितकुमार अग्रवाल रहेका छन् ।
महानगरीय प्रहरी कार्यालय रानीपोखरीका प्रवक्ता एसपी सन्तोष सिंह राठौरका अनुसार गैरकानूनी रूपमा हुण्डी मार्फत वित्तिय कारोबार गर्दै आइरहेको भन्ने सूचनाको आधारमा उनीहरुलाई पक्राउ गरिएको हो ।
यसअघि गत पुस तेस्रो साता पनि स्रोत नखुलेको ५० लाख रुपैयाँसहित प्रहरीले सौर्य एयरलाइन्सका कर्मचारीलाई पक्राउ गरेको थियो । प्रहरीका अनुसार साउनबाट यता मात्रै करिब ७ करोड २५ लाख रुपैयाँ स्रोेत नखुलेको अवैध रकम बरामद भएको छ । प्रहरी प्रवक्ता एसएसपी विष्णुकुमार केसीका अनुसार पछिल्लो चार वर्षमा मात्रै स्रोत नखुलको ३५ करोड रुपैंया प्रहरीले नियन्त्रणमा लिएको छ ।
राष्ट्र बैंकले २०७४ सालमा गरेको अनौपचारिक अध्ययनअनुसार नेपालमा भित्रिने रेमिट्यान्सको करिब ३० प्रतिशत अर्थात करिब रु.२ खर्ब २० अर्ब रकम हुण्डीलगायतका गैरकानूनी माध्यमबाट आउने गर्छ ।
के हो हुण्डी ? कसरी हुन्छ कारोबार ?
हुण्डी एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा पैसा पठाउने अवैध तरिका हो । जसमा राज्यले तोकेको बाटोबाट पैसाको कारोबार नगरी अवैध तरिकाले अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा पैसाको कारोबार हुन्छ । नेपाल प्रहरीका एआईजी धिरजप्रताप सिंहका अनुसार हुण्डीमार्फत आतंकवादी संगठनलाई सहयोग पुग्नेदेखि अवैध सामान ओसारपोसार जस्ता जघन्य आपराधिक क्रियाकलाप हुने गर्छ ।
हुण्डी नियन्त्रण हुन नसक्दा अन्य किसिमका अपराध पनि बढेको एआईजी सिंहको अनुभव छ । उनकाअनुसार, नेपालबाट ठूलो मात्रामा लागूऔषध विभिन्न देशमा तस्करी हुने गरेको छ । यसरी तस्करी हुने लागूऔषधको पैसा नेपालमा अवैध तरिकाबाट नै आउने गर्छ । हुण्डीको अनुसन्धान नै नहुने भएकाले निर्वाध रूपमा अर्बौं रकम यसकै माध्यमबाट लेनदेन हुने गरेको छ । लागूऔषध, हतियार तथा सुनलगायत सामान तस्करीमा पनि हुण्डीमार्फत नै आर्थिक लेनदेन हुने गरेको प्रहरी अधिकारीहरु बताउँछन् ।
पूर्वडीआईजी हेमन्त मल्लका अनुसार, हुण्डी अन्तरदेशबीच पैसा कारोबार गर्ने अवैध तरिका हो । दुवै देशमा सम्पर्क व्यक्तिहरू राखेर यस्तो कारोबार हुने गरेको छ । मल्लका अनुसार, नेपालबाट भारतमा पैसा पठाउन हुण्डीको भारतमा रहेको एजेन्टले नेपालको एजेन्टलाई खबर गर्छ ।
नेपालको एजेन्टलाई पैसा दिएपछि भारतको एजेन्टले आफ्नो व्यक्तिलाई पैसा उपलब्ध गराउँछ । यसबापत उनीहरूले केही प्रतिशत कमिशन लिने गर्छन् । विदेशबाट पैसा पठाउँदा बैंकिङ च्यानलबाट पठायो भने त्यो रेमिट्यान्समा गनिन्छ भने बैंकिङ च्यानलबाट नभई अन्य दलालहरुमार्फत सिँधै पैसा पठाउनुलाई हुण्डी कारोबार भनिन्छ । कार्यथलोमै लिन आउने र घरमै पुर्याईदिने भएपछि अनि धेरै शुल्क पनि नलाग्ने भएकाले मानिसहरु हुण्डीमा आकर्षित हुने गरेका छन् ।
सरकारले हुण्डी कारोबारलाई अवैध माने पनि कारबाही गर्ने कानूनी व्यवस्था भने छैन । हुण्डी कारोबार गर्ने तौरतरिका फेरिसक्दा पनि साढे पाँच दशक पुरानो विदेशी विनिमय ऐन, २०१९ का आधारमा मुद्दा चलाउने गरिएको छ । राजस्व अनुसन्धान विभागका अधिकारीहरु स्पष्ट कानून नहुँदा हुण्डीका कारोबारीलाई कारबाही गर्न कठिन भइरहेको बताउँछन् ।
हुण्डीबारे के भन्छन् विज्ञहरु ?
श्री प्रकाश पौडेल, महानिर्देशक, राजश्व अनुसन्धान विभाग
हुण्डी रेमिट्यान्स नै भएपनि यो अनौपचारिक माध्यमबाट आउने भएकाले रेमिट्यान्समा गनिँदैन । यसको मतलब हुण्डीले रकम आउने क्रमलाई घटाउँदैन । सरकारी तथ्यांकमा मात्रै नदेखिने हो । सरकारी कोषमा विदेशी मुद्रा आउँदैन । अनौपचारिक क्षेत्रबाट आएको रेमिट्यान्सले विदेशी मुद्राको सञ्चिति घटाउँछ ।
हुण्डी कारोबारले गर्दा देशले प्राप्त गर्नुपर्ने राजश्व प्राप्त गर्न सक्दैन । जस्तो भन्सारमा न्युन बिजिकरण भएर आयात भयो भने त्यसबाट राज्यले प्राप्त गर्नुपर्ने राजश्व पाउँदैन । र, हाम्रो लागि महत्वपूर्ण हुने विदेशी मुद्रा जो बाहिरबाट आउनु पर्थ्यो त्यो आउँदैन । हामीलाई यसले दोहोरो घाटा गराउँछ ।
यसकारण हुण्डी नियन्त्रण हुनुपर्छ । त्यसका लागि सबै कानूनहरु कडाईका साथ कार्यान्वयन गर्नुपर्छ र सम्पत्ति शुद्धीकरणसम्बन्धी अरु संबद्ध कानून र त्यसको कार्यान्वयनलाई प्रभावकारी बनाईनु पर्छ ।
धिरजप्रताप सिंह, एआईजी, नेपाल प्रहरी
हुण्डी कारोबारीहरुको कारोबार शैली पहिलेभन्दा अहिले निकै फरक छ । ४/५ वर्ष अघिसम्म हुण्डीकारोबारीहरुले भौतिक रुपमा नै पैसा ल्याएर वितरण गर्दथे । अहिले चाहीँ सिमा क्षेत्रका केही स्थानमा बाहेक पैसा बोकेरे मानिस ओहोर–दोहोर गर्दैनन् ।
कारोबारीले सहकारी, फाइनान्स वा बैंकिङ च्यानलमार्फत चेक प्रयोग गरेर भुक्तानी गर्छन् । अब यसको नियन्त्रणका लागि एउटै मान्छेको १० लाख भन्दा बढी रकम अस्वभाविक रुपमा खातामा आउँछ भने त्यसको स्रोत खोज्नुपर्छ । नेपालबाट ठूलो मात्रामा लागूऔषध विभिन्न देशमा तस्करी हुने गरेको छ ।
यसरी तस्करी हुने लागूऔषधको पैसा नेपालमा अवैध तरिकाबाट नै आउने गर्छ । हुण्डीको अनुसन्धान नै नहुने भएकाले निर्वाध रूपमा अर्बौं रकम यसकै माध्यमबाट लेनदेन हुने गरेको छ । लागूऔषध, हतियार तथा सुनलगायत सामान तस्करीमा पनि हुण्डीमार्फत नै आर्थिक लेनदेन हुने गरेको हाम्रो अनुसन्धानबाट देखिएको छ ।
हेमन्त मल्ल, पूर्वडीआईजी
हुण्डी कारोबार नियन्त्रण नहुनु भनेको सरकारको आर्थिक नीति पनि हो । विदेशी मुद्रा उपयोग गर्न नेपालको कानुनी व्यवस्थाले नदिने भएकाले पनि हो । अर्काे चाहीँ निर्यात बेसमा हुने व्यापारका लागि चाहिने मुद्रा बैंक छलेर लुकाएर गर्ने वा त्यसको भाउ घटाएर गर्ने चलनले पनि यो हुण्डीको कारोबार बढेको छ ।
त्यसैले यसको नियन्त्रणका लागि सरकारले नीति नै परिमार्जन गर्नुपर्छ । अर्काे कुरा पूर्णतः इनफोर्समेन्ट नै हो । कारबाहीको दायरा बढाउने र कारबाहीको स्किल पनि वृद्धि गर्दै गएपछि यो नियन्त्रणमा आउँछ । त्यो बाहेक अरु कुनै उपाय हुँदैन ।
